İstanbul Üniversitesi–Cerrahpaşa Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Özel Yetenekliler Eğitimi Ana Bilim Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Marilena Zinovia Leana Taşcılar, üstün zekalı bireylerde yüksek beklentinin başarısızlık sendromuna neden olabileceğini belirterek, bu durumdaki öğrencilerin vakitle öğrenmeye ve okula karşı ilgilerinin kaybolabileceğini söyledi.

Taşcılar, herkeste muhakkak bir ölçüde bulunan bir potansiyel” halinde nitelendirdiği zekanın, gerçek etraf ve eğitimle şekillendirildiğinde pek çok şeye öncülük edebilecek dinamik bir yapı olduğunu kaydetti. Zekanın toplum içinde çan eğrisi formunda dağılırken, bu dağılımda uçların bulunduğunu aktaran Taşcılar, “Bu bakış açısına nazaran çan eğrisinin sol tarafında toplumun yüzde 2,14’ünü oluşturan zihinsel engelli bir kesim varken sağ taraftaki yüzde 2,14’lük dilimde ise üstün zekalı bireyler yer alır. Her 100 çocuktan 2’sinin üstün zekalı olduğunu söylemek mümkün lakin bu yüzde 2’lik dilimdeki çocukları fark etmek, tespit etmek ve tanılamak göründüğü kadar kolay değil.” diye konuştu. Taşcılar, deha seviyesindeki çocukların ise 10 yaşına kadar yetişkin seviyesinde maharetler geliştirdiğine işaret ederek, bu çocukları çok daha ender olarak nitelendirdi.

Üstün zekalılarda erken tanılama

Zihinsel yetenek ve zekanın IQ testleri ile 3 yaşından itibaren muteber bir halde ölçülebildiği bilgisini veren Taşcılar, şunları tabir etti: “Bu mevzuda ülkemizde kullanılan ölçme araçları yetersiz kalmaktadır. Ülkemizde uygulanan en şimdiki, geçerli ve sağlam araçlar en erken 5 ve 6 yaşından itibaren uygulanabilmektedir. Son devirlerde ülkemizde Prof. Dr. Uğur Sak ve grubunun geliştirdiği birinci yerli zeka testimiz 4 yaşı başlangıç alıyor, lakin testin kullanımı şimdi yaygınlaşmamıştır. Ülke genelinde tüm uzmanlar tarafından uygulanmaya başlandığında biz de 4 yaştan itibaren teşhis koymaya başlayacağız. Erken tanılanma hangi yaş seviyesinde yapılırsa yapılsın, hedefi çocukların gelişim seviyelerine uygun eğitimsel gereksinimlerini erken karşılamak olmalıdır. Bu nedenle de yalnızca zeka testlerinin uygulanması kâfi değildir.”

Taşcılar, bu alanda çalışan uzmanların, çocukların öğretmenlerinden ve ailelerinden aldıkları gelişim bilgilerini de bir ortaya getirerek zeka testlerinin sonuçlarıyla değerlendirilmesinin çok kıymetli olduğunu vurguladı.

Üstün zekalı bireylerin fark edilebilir özellikleri

Taşcılar, zihinsel gelişimin bebeklik devrinden itibaren değerlendirilebildiğine dikkati çekerek, şu bilgileri verdi: “Bebeğin manalı bakışları, uyaranlara verdiği yansılar, oyuncaklara dikkatini vermesi vesaire bunun kimi göstergeleridir. Sağlıklı zeka değerlendirilmesinin yapılabilmesi için standart araçlara gereksinim duyulmaktadır. Çok küçük yaşlarda yapılan değerlendirmelerin çocukların süratle geliştiği periyoda denk geldiği için sıhhatsiz sonuçlar verebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Bu özelliklerin dışında erken okuma, sayılara, vefat, vakit üzere soyut kavramlara erken yaşta ilgi, çok soru ve farklı alanlarda sorular sorma, çok duyarlık, duygusal hassasiyet üzere özellikler de dikkat edilmesi gereken değerli noktalardır ve çocuğun üstün zekalı olabileceğine dair ipuçları olarak bedellendirilmektedir.”

Taşcılar, üstün zekalı çocukların farklı alanlarda farklı özellikleri bulunduğundan bahsederek, bilişsel özellikler açısından bakıldığında bilhassa küçük yaşlardan itibaren fark edilebilecek muhakeme hünerlerinin yeterli olduğunu, süratli öğrendiklerini, geniş söz hazinesine sahip olduklarını vurguladı. Üstün zekalıların hafızalarının da kuvvetli olduğu bilgisini veren Taşcılar, bu bireylerin çok uzun müddet dikkatlerini odaklayabildiğini, harf ve sayılara karşı ilgi duyduklarını ve yaşıtlarına kıyasla erken periyotta çoklukla yardımsız bir formda okuma yazmayı öğrendiklerini kaydetti.

Taşcılar, ahlaki gelişim özellikleri açısından bakıldığında da üstün zekalıların hassas olduklarına dikkati çekerek, şöyle devam etti: “Hayvanlara, yaşlılara ve yardıma muhtaç olanlara karşı hassas olduklarını, haklarını savunduklarını ve gelişmiş adalet hissine sahip olduklarını görmekteyiz. Kişilik özellikleri açısından mükemmeliyetçilik özellikleri sergileyebildiklerini, sebatkar olduklarını, işlerini talihe bırakmayıp uğraş sarf ettiklerini, başkan ruhlu olduklarını, mizah hislerinin gelişmiş olduğunu, yaratıcı olduklarını, yüksek özgüvene sahip olduklarını fark etmemiz mümkündür. Toplumsal duygusal gelişim özellikleri açısından baktığımızda ekseriyetle kendilerinden daha büyük çocuklar ya da yetişkinlerle arkadaşlık etmeyi tercih ettiklerini, duygusal ve hassas bir yapıya sahip olduklarını, empati kurduklarını, bazen yalnız kalmayı tercih ettiklerini, yaşına nazaran olgun davrandıklarını görmekteyiz. Bununla birlikte bu özelliklerin hepsinin birebir anda tek bir bireyde olamayabileceğini de unutmamamız gerekir.”

Üstün zekalı olarak tanılanmış kimi bireylerin tabir edilen özelliklerin tam aksisi özelliklere sahip olabildiklerini de belirten Taşcılar, münasebetiyle çok genellemelerden kaçınılması gerektiğini anlattı. Taşcılar, üstün zeka tanısı almış fakat öz inancı düşük, empati mahareti olmayan hatta arkadaşlarıyla sağlıklı irtibat kuramayan çocuklar görmenin de mümkün olduğunu aktardı.

“Aileler, şaşkınlık ve yetersizlik hissedebilir”

Taşcılar, üstün zekalı çocukların ailelerinin karşılaştığı durumlar hakkında da bilgiler verdi. Ailelerin genelde bu durum karşında bir şaşkınlık, yetersizlik hissi ve ne yapacağını bilememe üzere yansılar verdiğini anlatan Taşcılar, şunları kaydetti: “Çocuğun tanılanma yaşı neler yapılabileceğini de az çok belirlemektedir. Şayet erken devirde tanılandı ise birinci sınıfa başlamadan evvel bu çocukların gereksinimlerini karşılayabilecek, takviye eğitim sınıfı olan okul, özel okul ya da özel öğretmen arayışına girmektedirler. Pek çok öğrenci birinci sınıfın sonlarına yanlışsız ülke genelinde yapılan Bilim ve Sanat Merkezi (BİLSEM) imtihanlarına aday gösterilerek teşhis almaktadır. Bu durumda halihazırda bir okula devam etmekte lakin BİLSEM’i kazanırsa hafta sonları ya da okul sonraları oraya da devam etmektedir. Daha ileri yaşlarda teşhis alan öğrenciler için durum biraz daha farklıdır. Zira ilerleyen yaşlarda BİLSEM’e alınmaları mümkün değildir.

Teşhis aldıktan sonra beklentilerin arttığı ve pek çok alanda başarılı olmaları beklendiğini görmekteyiz, lakin bu da dikkatli bir formda ele alınması gereken bir bahistir. Zira bireyde yaratacağı yıpratıcı tesirler onun bu durumla baş etme süreçlerini zorlaştırabilir. Çok yüksek beklentiler ve öbür etmenlerin de bir ortaya gelmesiyle ilerleyen yaşlarda üstün zekalı çocuklarda ‘beklenmedik başarısızlık sendromunun’ baş gösterdiğini görmekteyiz. Bu durumda olan öğrenciler vakitle öğrenmeye ve okula karşı ilgilerini yitirir ve okuldan uzaklaşmaya başlayarak akademik başarısızlık göstermeye başlayabilir.”