Çocuğun gelişim devrine uygun kitap seçiminin ehemmiyetine işaret eden Üsküdar Üniversitesi Sıhhat Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Kısmı Öğretim Vazifelisi Elif Konar Özkan, çocuğun gelişim devrine uygun kitap seçiminde nelere dikkat edilmesi gerektiğini anlattı.

Çocuğun gelişimini destekliyor

Çocuk yayınlarının temel maksadı, lisan zevki, kitap sevgisi ve okuma alışkanlığı kazandırmak. Bunlar da nitelikli çocuk kitaplarıyla kazanılabilir. Çocuklar, dünyayı keşfetmeye hayret ederek başlarlar. Münasebetiyle bir yandan müşahede ve deneme yanılma yoluyla dünyaya dair keşifleri devam ederken kitaplar da çocukların bu keşif antrenmanlarına yardımcı olur. Böylelikle tecrübeleri genişler, lisana karşı hassasiyeti gelişir, söz bilgisi artar, dağarcığı zenginleşir, bakış açısı ve ufku enginleşir. Tüm gelişim alanlarıyla birlikte estetik, sanatsal gelişimi de desteklenir, pekişir. Bu bağlamda çocuk kitaplarının nitelikli ve ihtimamla hazırlanmış, yaş ve gelişim özelliklerine, ilgi ve gereksinime uygun seçilmiş olması gerekmektedir.

Kitap seçiminde dikkat edilmesi gereken noktalar

Erken çocukluk devri kelam konusu olduğunda birinci akla gelenler, oyuncak kitaplar ve fotoğraflı kitaplar oluyor. Banyo kitapları yahut oyuncak kitaplar olarak isimlendirilen kitaplar, çocukların birinci tanıştığı kitaplar ortasındadır. Bu kitapların çocuğun sıhhatine ziyanı olmayan unsurlardan yapılmış olmasına dikkat edilmelidir çünkü hepimizin deneyimlediği üzere çocuklar kitapların tadına bakmayı da çok severler. Daha sonra mukavva kitaplar ile tanışırlar. Bu tıp eserler hem ince motor marifetleri hem de çocuğun oyun ve oyuncak bağıyla birlikte kitaba aşinalık kazanması açısından kıymetlidir.

Bir sonraki evrede ise ABC kitapları ismi verilen fotoğraflı kitaplar devreye girer. Fotoğrafların çocuğa gösterilerek öykünün anlatıldığı bu cins kitaplar ise hem yetişkinle çocuğun bağlantı kurmasını hem de kavram ve lisan gelişimi özelinde bilişsel gelişimini destekleyerek çocuğun dünyayı tanımasını sağlar.

2-4 yaş ortasında; birbiri ile bağlantılı fotoğraf ve cümlelerden oluşan, tek olaylı, sevinçli ve gerçekçi hikayeler ilgi uyandırıcıdır. Bu yaşlarda çocuk yalnızca dinleyici de değildir artık anlatmaya da başlar. Dinlediği hikayeleri fotoğraflara bakarak tekrar tekrar anlatmayı ve kitaptaki her bir detay ile ilgili soru sormayı sever. Bu halde dikkatle dinlemeye, sormaya ve anlatmaya alışan çocukların etrafa ahenk sağlaması da kolaylaşmış olur. Çocukların kelamlı anlatım hünerinin gelişmesi ileride yazılı anlatım hünerlerinin gelişmesine de yardımcı olacaktır.

4-6 yaş ortasında; çocuklar okunan kitapları dinlemeyi, dinlediği kitaplara dair sorular sormayı ve soruları cevaplamayı, hikayeden farklı hikayeler çıkarmayı öğrenir ve sever.

5-6 yaş çocukları; kitaplardaki fotoğrafların detaylarıyla ilgilidirler ve bu durum onların hayal gücü ve estetik gelişimi açısından kıymetlidir. Kitapların çocuklar tarafından sevilmesi, dinlenmesi ve okunması için biçim (kullanılan materyal, boyut, tartı, kapak ve ciltleme, punto, mizanpaj ve resimleme) ve içerik (tema, bahis, karakterler, lisan ve üslup) açısından ihtimamla, çocuğa nazaran ve çocuk gerçekliğine uygun hazırlanmış olması gerekir. Bu noktada çocuğu ve niteliği önemseyen, alanda bilinen yayınevlerinin kitapları tercih edilmelidir.

Bir alt hudut yok

Çocuğun kitapla tanışması için aşikâr bir yaş sonu yok. Uzun vakittir çocuk gelişimi, eğitimi ve ruh sıhhati uzmanları birinci yılların ne kadar kıymetli olduğu konusunda hemfikir. Varlıklı uyaranların ve elverişli koşulların çocuğun potansiyelini ortaya çıkarmasında ve tüm gelişim alanlarının desteklenmesinde değerli olduğu daima vurgulanır. Çocuğun etrafıyla olumlu etkileşimi, tahsil ve öğretim faaliyetlerini kolaylaştırmakta ve hızlandırmaktadır. Ayrıyeten çocukların doğuştan meraklı ve öğrenmeye hazır olduklarını fakat öğretilmekten hoşlanmadıklarını, en âlâ öğretim ve tahsil yolunun rol model/örnek olma olduğunu da bilmekteyiz. Münasebetiyle kitaplarla tanışmak için bir alt yaş hududu yoktur demek yanlış olmayacaktır. Kitap okumaya daha erken başlanamadıysa hiç değilse bir yaş civarı bu bağı kurulmalıdır.

Kitap okumak mı, kıssa anlatmak mı

Kıssa ve masal anlatmak ve dinlemek, farklı yolakların çalışmasını, hayal gücü kullanımını gerektirdiği ve sözcük dağarcığını geliştirdiği için küçük yaşlardan itibaren ihmal edilmemesi gereken bir faaliyettir. Kıssa ve masalların alternatif gerçeklik tesiriyle beyni ve ayna nöronları etkilediği pek çok uzman tarafından sıklıkla lisana getirilmektedir. Öyküler, ‘bilgi transferi, normları dayatma ve karşıt bedelleri denetim etme’ açısından kıymetlidir. Masallar ise ahlaki paha ve gelenek transferini sağlamaktadır. Ayrıyeten beden lisanı, ses, hayal gücü göstergeleri beyinde gerçek yaşantılarla ve hayali deneyimlerde birebir reaksiyonla karşılanmaktadır. Hasebiyle erken yaştan itibaren dinleme maharetleri çocuğun deneyim hanesini zenginleştirecektir.

Öykü ve masalların tedavi edici, düzgünleştirici, terapötik bir istikameti olduğu da biliniyor. Beyin için hikâyeler/masallar, yaşamsal tehditlere karşı savunma yansıları hazırlar; bilişsel esneklik kazandırır. Bunlar adeta insanoğlu için hayatta kalma stratejileri ve kendini muhafaza davranışı egzersizleridir. Alışılmış anlatımda da tıpkı kitap seçiminde ve okumada olduğu üzere dikkat edilmesi gereken noktalar vardır. Anlatımda tüm duyuları harekete geçirecek halde anlatmak; canlı tanımlamalar, betimlemeler ve çağrışıma açık tabirler kullanılması tesirli olacaktır. Ayna nöronların tetiklenmesi hâlinde kıssa dinleyen, anlatan üzere hikâyenin/masalın içine girer; dinleyen için anlatının tesiri temsili özdeşim kurma açısından kıymetlidir. Kitap okumada lisan ve söyleyiş unsurlarına uygun okumaya dikkat edilmelidir. Gerçek söylem ile dinleyeceği kitaplar çocuğun hem günlük ömür maharetlerine hem de akademik başarısına katkıda bulunacaktır.

Aileler ve eğitimciler, çocuklara sık sık kıssa, masal, mesel, anekdot anlatmalı ve sesli kitap okumalıdır. Çocukların yaşına, yeteneklerine, ilgilerine, gereksinimlerine, gelişim özeliklerine uygun ferdî kitaplık/kütüphane oluşturmak, il/ilçe halk kütüphanelerine üyelik, okuma alışkanlığı oluşturulması için düzgün olacaktır. Çocukların harçlıklarının bir kısmını kitaplara, mecmualara harcamak konusunda rehberlik edilmelidir. Çocukla birlikte geçirilen vaktin bir mühleti okumaya ayrılmalıdır. Çocuklarla okunan kitaplar hakkında konuşulmalı, sohbet edilmelidir.

Çizgi sinema izletmek mi, kitap okumak mı

Televizyon izleme ve ekranla bağın sonlandırılması bilhassa erken periyotlar için dikkat edilmesi gereken konulardandır. Televizyon ve ekranın her türlüsünün bakıcı üzere kullanılmaması mühimdir. Çocuklarla ilgili alanlarda çalışan pek çok uzman (psikolog, pedagog, çocuk gelişimci, ruhsal danışman vb.), bilhassa erken çocukluk periyodunda, çocuğun ekranın her türlüsünden uzak tutulmasını tavsiye etmektedir. Ekran, çocuğun hareket ve oyun imkânını kısıtlamakta, hayal gücünü ve lisanını kullanmasına ket vurmaktadır.

Çocuklara uygun tecrübeleri destekleyerek, çocuğa düzgün bir televizyon izleyicisi ve ekran kullanıcısı olarak model olmak gerekmektedir. Çocuğu televizyon yahut ekranla tek başına bırakmak olumsuz tesirlere neden olabilmektedir. Çizgi sinema izlemede de tıpkı kitap seçiminde olduğu üzere çocuğun kişilik ve gelişim özelliklerine uygun seçimler yapmak değerlidir. Ekranın karşısında çocukla birlikte olmak ve seyredilenlere dair konuşmak, sohbet etmek, soru sormak ve çocuğun sorularına karşılık vermek yerinde olacaktır. Erken çocukluk periyotlarından itibaren çocuğa şuurlu ve eleştirebilen bir bakış açısı kazandırabilmek için model olmak kaidedir. Aileler ve eğitimciler hem kendileri medya okuryazarlığı konusunda bilinçlenmeli hem de çocuklara bu mevzuda rehberlik etmelidir.

Çocuk yayınları konusunda öncelikle çocuğu tanımak gerekiyor. Kesinlikle nitelikli çocuk edebiyatı ve çocuklara yönelik başka yayınları seçmek; okuma, anlatma, canlandırma, kukla üzere çocuğa uygun ve tesirli teknikleri seçerek uygulamak kıymetlidir. Nitelikli örneklerle arşiv oluşturmak, kitabın çocuğa ikram edilebilecek kıymette olduğunu hissettirmek, çocuğun gelişimini desteklemek ve çocuğun hayatını anlamlandıracak bir okuryazar olarak yetiştirilmesi açısından dikkate alınmalıdır.