Ergenlik devrinde görülen alkol, sigara ve unsur bağımlılığına ait değerlendirmelerde bulunan Psikiyatri Uzmanı Doç. Dr. Onur Noyan, ebeveynlere kıymetli ihtar ve tavsiyelerde bulundu.

Endişe duygusu meraktan daha fazla olursa ergen husus kullanmaz

Ergenlik periyodu, tüm gençler için riskli bir periyot. Kişinin mantıklı karar vermesini, kendini frenlemesini sağlayan beynin ön kısmı 20’li yaşlardan sonra olgunlaşmaktadır. Ergenlik periyoduna, kişi daima hareket ve arayış halindedir, bir şeyler yapar, tatmin olamaz, durduramaz kendisini. Zira mantıksal karar vermemizi sağlayan, “kaptan köşkü” olarak isimlendirilen beynin ön tarafı tam gelişmemiştir. Beynin fren düzenekleri tam çalışmamaktadır. Ergenlik, riskli davranışlara çok açık olunan, hormonal düzensizliklerin ön planda olduğu biyolojik bir devirdir

Bağımlılığın temelinde kişinin kendini denetim edememesi bulunuyor. Ergenlik devrinde birey maddeyi ya da alkolü hem merak ediyor hem de bunlardan korkuyor. Şayet kaygı duygusu meraktan daha fazla olursa ergen husus kullanmaz, uzak durur. Lakin kişilik özellikleri ya da altta yatan genetik özellikleriyle birlikte merak, dehşet hissinden daha fazlaysa bu birey alkol ve maddeyi denemek isteyecektir. Bir kez dener, ‘Bu neymiş bir defa baktım tadına, bir şey anlamadım’ der. Arkadaş ortamında denk gelirse bir daha kullanır, bu sefer beyninde değişiklikler olmaya başlar. Bir müddet sonra beynin ödül merkezi ismini verdiğimiz alanı etkilenir.

Beynin ödül merkezi haz almayı sağlayan dopamin hormonuna karşı hassastır. Kullanılan unsur beyinde çok süratli dopamin salgılanmasına ve buna bağlı değişikliklere sebep olacaktır. Bir müddet sonra beyinde biyolojik değişiklikler olacak ve ödül merkezi olumsuz etkilenecektir. Unsur kullanımının devam etmesi ile yemek yemek, sinemaya gitmek, hobilerle ilgilenmek üzere keyif verici aktivitelerden keyif almamaya başlayacaktır. Bir müddet sonra beyin olağan davranışları ödül üzere görmemeye başlar. Bu noktada bağımlılık sarmalı başlamıştır. Husus kullanan bir ergen, aslında biyolojik olarak olumsuz tesirleri olan bir sürecin içerisindeyken kendisini çok farklı kıymetlendirmektedir. Bir müddet sonra fizyolojik olarak beynin yapısı değişecek ve kendi kendini denetim edemeyecek duruma gelecektir. Bağımlılığın temelinde var olan sorun aslında bireyin kendi kendini denetim etme yeteneğinin farkında olmadan kaybolmasıdır.

Aileler iki sene sonra öğreniyor

Aileler çocuklarının alkol, sigara ya da husus kullandığını geç fark ediyor. Yapılan çalışmalara nazaran, aileler çocuklarının husus, alkol ya da sigara kullanmaya başladığını, yaklaşık 2 sene sonra öğreniyor. Ailelerden evvel bizlere, öğretmenlere, okullara, halka ve topluma çok büyük iş düşüyor. Benim çocuğum yapmaz, ben çocuğuma güveniyorum, benim çocuğumun iradesi sağlamdır o içmez dememek gerekli. Herkes bağımlı olabilir. Bağımlılık dediğimizde, kişilik bozukluğu, ahlaki eksiklik yahut irade zafiyeti kelam konusu değildir. Burada bir hastalık durumu vardır ve hastalıktan korunmanın birincil yolu, bireyin hastalıkla yani bağımlılığa götüren unsur ile temas etmesini önlemektir.

Davranış değişiklikleri bağımlılık işareti olabilir

Ergenlik devri, çocukluktan yetişkinliğe adım atılan dinamik bir geçiş devridir. Her birey bu süreci yaşar. Ailesi ile çatışmaya başlayan ergen kendisini kabul ettireceği bir etraf arayışındadır. Bu devir riskli davranışlara açık olunan bir devirdir. Ergenlik devrinde aileden uzaklaşma başlar, birey olmanın tadını almak ister. Odasının kapısını kapamaya başlar, kapalı gizli görüşmeler yapar, birden teğe ortadan kaybolmaya başlar. Meskene gelip kimseye görünmeden odasına geçmek ister. Birey unsur kullanmaya başladığı vakit duygusal ve davranış değişiklikleri ön planda olur.

Mesela apansız öfkelenmeye, öfkesini denetim edememeye başlar. İstediği bir şey olmadığında tartışmalar başlar. Sorumluluklarını, derslerini aksatmaya başlayabilir. Eski arkadaş etrafının yerine yeni arkadaşlar edinir. Uyku nizamı değişir, gece uyumamaya, gündüz uyumaya başlar. Kapalı bilinmeyen konuşmalar, içe kapanma, süratli duygusal ve davranışsal değişiklikler dikkat cazip olur. Fizikî olarak konuşması peltekleşmiş olabilir, gözleri kırmızı olabilir. Sakarlık, kazalar, refleks kontrolsüzlüğü gözlenebilir. Mutsuzluk, keyifsizlik, karamsarlık ve amaçsızlık üzere depresif belirtiler de sık gözlenmektedir. Buradaki sıkıntımız ergenlik devrinin olağan davranış değişiklikleri ile unsur kullanımına bağlı değişiklikleri ayırt etme zorluğudur. Bu bağlamda çok dikkatli olmak, güzel gözlemlemek ve uygun bağlantılar kurmak gerekmektedir.

Erken yaşta alkol kullanımına müsaade verilmemeli

Ergenlik sürecinin sağlıklı bir biçimde geçirilmesi için toplumun bakışı, ailelerin tavır ve davranışları çok büyük kıymet taşımaktadır. Aile içi kuralların belirlenmesi ve net bir biçimde uygulanması en temel gerekliliktir. Anne ve babanın davranışları ortasında tutarsızlıklar olmamalıdır. Kurallar duruma nazaran değişmemelidir. Kimi aileler çocuklarının erken yaşta sigara ya da alkol kullanmasına göz yumabiliyorlar mesela. Diğer aileler ile kıyaslayıp müsaade verme durumu ilerleyen periyotlarda daha riskli davranışların gelişmesine sebep olabilmektedir. Erken yaşta alkol ya da husus kullanımının bağımlılığın daha süratli gelişmesine sebep olduğu bilinmektedir. Ergenlik sürecinde beyin hem fizikî hem de fonksiyonel olarak tam olarak gelişimini tamamlamıyor, bu periyotta alkol ya da husus kullanımı beyin gelişimine olumsuz etkilemektedir. Son yıllarda gerçekleştirilen çalışmaların sonucunda alkol alma yaş hududunun 21’e çekilmesi tartışılmaktadır.

Gençlerimizin bağımlılığı ve hususların tesirlerini ziyanlarını ortaya çıkabilecek riskleri gerçek bir biçimde öğrenmeleri lazım. Özdenetim, özgüven, sorumluluk eğitimleri ilkokul periyodundan itibaren eğitimin bir modülü olmalı ki, ilerleyen yıllarda kendini denetim, frenleme ve “hayır deme” ile ilgili meseleler ortaya çıkmasın. Şayet bu eğitimler pahalar ile birlikte verilebilirse ilerleyen yaşlar için âlâ temeller oluşmuş olacaktır. Örneğin Lise devrinde bağımlılık ile ilgili psikoeğitimler verdiğimizde şayet temel kıymetlerde eksiklikler var ise bağımlılık önlemenin muvaffakiyete ulaşması mümkün değildir. Bağımlılıkla ilgili hakikat ve net bilgilerin aktarılması çok değerlidir. Çağımız internet çağı, her türlü bilgiye çarçabuk ulaşılmaktadır. Bu sebeple, bağımlılıktan korkutmak için verilecek yanlış ve eksik bilgiler, ergenlerin gözünde eğitimleri önemsizleştirecektir.

Panik yapılmamalı

Aileyle birinci periyotlardan itibaren kurulan bağ, arkadaşlarıyla ve başka toplumsal etraf ile kurulacak sağlıklı ilgiler için çok kıymetlidir. Yapılan araştırmalara nazaran; akşam ailesi ile birlikte yemek yiyen gençlerin bağımlılığa daha az yakalandığı bulunmuş. Bu fotoğraf bize gözüktüğünden daha fazla bilgi veriyor aslında. Karşılıklı irtibat ve etkileşimin olduğu bir bağlantı her türlü riskli davranışa karşı kollayıcı tesir gösterecektir. Ancak aileler birlikte geçirilen vakti ergeni anlamaktan fazla hesap sorma vakti olarak kullanırlarsa bağlantı ziyan görmeye başlar, ergen giderek aileden uzaklaşmaya başlar. “Ne yaptın, imtihandan kaç aldın, neden berbat not aldın, neden çalışmıyorsun” üzere tenkitler olursa paylaşım isteği azalacaktır. Bu çeşit bir konuşma yapacaklarsa orada konuşmamak sonrasında konuşmak gerekiyor. Ailelerin ana odaklanması o andan birlikte keyif almanın hedeflenmesi işe yarayacaktır.

Aileler çocuklarının sigara kullandığından şüpheleniyorsa çocuklarını karşılarına alıp konuşmaları gerekmektedir. Sigara kullandığından tasa ettiklerini net bir biçimde aktarıp, bu tasalarının hakikat olup olmadığını sormaları ve bu hususta kendisine yardım etmek istediklerini de aktarmaları gerekiyor. Sen lisanından çok ben lisanı değer kazanmaktadır bu türlü durumlarda. “Senin için endişeleniyorum” bildirisini hakikat olarak verebilmek, yasaklayıcı bir tavırdan fazla bilgilendirici bir görüşme yapmaları, net hudut çizilmesi ve uygulanması çok değerlidir. Değerli olan ergenin doğruyu yanlışı algılayıp uygun davranışta bulunabilmesi riskli davranışlara karşı kollayıcı olacaktır.

Sonuç olarak ebeveynler, çocuklarının kendilerini farklı bir birey olarak görmelerine ve bağımsızlaşmalarına müsaade vermelilerdir. Bu durumda ebeveynlerin yapabileceği en yeterli şey evvel çocuklarını sonra da arkadaş etrafını tanımaya çalışmak, çocukları ile daha fazla vakit geçirerek sağlıklı bir inanç alakası kurmaktır. Ebeveynler ergenlik devrinde çocuklarının yanında olduklarını hissettirmeli, özgüvenlerini pekiştirecek davranışlarda bulunmalı, örnek olmalı, sevgi, hürmet, ilgi ve takviye göstermelidirler. Ebeveynler bu periyotta çocuklarını yargılamamalı ve küçümsememelidirler. Bu periyotta ergenler ve ebeveyn ortasında kurulacak sağlıklı ilgiler gelecekteki hayatında ergenin kendi ayaklarının üzerinde durmasına yarar sağlayacaktır.